Người dân vùng cao xây “hàng rào cộng đồng” bảo vệ rừng và môi trường sống

"Giữ rừng là giữ cho đời mình, con cháu mình"

Trên tuyến đường đất dẫn vào thôn Nậm Lúc 2 (Bắc Hà – Lào Cai), anh Lù Seo Páo – tổ trưởng tổ xung kích bước nhanh dọc sườn núi, mắt quan sát từng mảng rừng sau những ngày hanh khô. Chiếc đèn pin, bộ đàm và bình chữa cháy mini luôn được Páo mang theo bên mình như vật bất ly thân. Anh nói rằng từ khi tham gia tổ xung kích, mình dường như gắn với rừng nhiều hơn cả với nương ngô, nương thảo quả của gia đình.

“Ngày trước, chuyện cháy rừng diễn ra thường xuyên. Có năm lửa lan tới tận khu rừng già, thiêu rụi hơn chục hecta. Khi nghe bà con hô hoán, gọi kiểm lâm thì họ cũng phải mất cả tiếng đồng hồ mới tới được. Còn giờ dân mình chủ động nhìn thấy lửa là lao vào dập ngay. Giữ rừng không chỉ cho Nhà nước, mà giữ cho đời mình, đời con cháu mình”, anh Páo chia sẻ.

Tổ xung kích của Nậm Lúc 2 thành lập từ năm 2020, ban đầu chỉ có 5 người, chủ yếu là thanh niên khỏe mạnh, am hiểu địa hình và sẵn sàng hoạt động cả đêm lẫn ngày. Đến nay, tổ đã có 11 thành viên. Mỗi người được tập huấn bài bản kỹ năng nhận diện cháy rừng, sử dụng máy thổi gió, cuốc xẻng, khoanh vùng điểm cháy và phối hợp cùng kiểm lâm khi có sự cố.

Không chỉ tuần tra ban đêm, tổ xung kích còn trực tiếp vận động từng hộ đồng bào H’Mông, Dao không mang lửa vào rừng, không đốt nương vào ngày gió lớn. Những buổi sinh hoạt thôn đều nhắc về rừng, về trách nhiệm cộng đồng. Một người vi phạm đốt nương sai quy định sẽ được nhắc nhở trước dân, cam kết không tái phạm.

Từ sự chuyển biến nhận thức ấy, người dân ngày càng coi việc giữ rừng như việc giữ nhà. Vụ cháy rừng lớn cuối cùng tại xã Nậm Lúc xảy ra vào năm 2019. Suốt 6 năm qua, địa phương không phát sinh thêm vụ cháy nghiêm trọng nào – một kết quả có dấu ấn rõ rệt của lực lượng xung kích tự nguyện nơi vùng cao.

Túc trực 24/24 giờ, ngăn chặn tình trạng xâm hại rừng

Không có lương, không phụ cấp cố định, hoạt động của các tổ xung kích chủ yếu dựa vào sự tự nguyện và tinh thần trách nhiệm của người dân với rừng. Ấy vậy mà mô hình này lại phát huy hiệu quả bền bỉ nhất ở những nơi khó khăn nhất.

Ở Si Ma Cai, 13 thôn bản đều duy trì đều đặn các tổ xung kích với hơn 150 thành viên. Trong những ngày đầu đông, trưởng thôn Tẩn Láo Lở dẫn chúng tôi men theo đường dốc vào khu vực rừng phòng hộ giáp ranh.

Bà kể rằng trước đây, rừng ở Nàn Sán từng là “điểm nóng” bị khai thác trái phép. Người dân trong thôn nhiều khi phát hiện nhưng không dám can ngăn vì sợ bị trả thù. Đến khi thành lập tổ xung kích, các thành viên đi thành nhóm, có người trực 24/24 giờ, tình trạng xâm hại rừng lập tức giảm hẳn.

“Giờ chỉ cần nghe tiếng máy cưa vang lên bất thường trong rừng là anh em chạy ngay, báo kiểm lâm. Từ khi làm chặt như thế, chưa có vụ khai thác trái phép nào trót lọt. Mọi người cũng sợ bị cộng đồng nhắc nhở, phê bình”, bà Lở nói.

Tại khu vực Mù Cang Chải, có trên 103 tổ xung kích với gần 1.000 thành viên tổ xung kích. Các tổ này hoạt động theo nguyên tắc “bốn tại chỗ” (lực lượng tại chỗ, chỉ huy tại chỗ, phương tiện tại chỗ và hậu cần tại chỗ). Vào mỗi mùa khô hanh, các tổ lại được kiện toàn, phân công cụ thể từng tuyến rừng, từng hộ gia đình phụ trách.

Ông Trần Xuân Dưỡng - Hạt trưởng Hạt Kiểm lâm khu vực Mù Cang Chải cho biết: Nhờ có các thành viên tổ xung kích nắm chắc địa bàn, nên khi có cháy xảy ra, họ luôn là những người đầu tiên cảnh báo cho người dân, cấp ủy, chính quyền địa phương, các chủ rừng và lực lượng kiểm lâm. Công tác xử lý được triển khai kịp thời, hạn chế tình trạng cháy lan, đặc biệt tại các khu vực giáp ranh. Nhiều vụ cháy đã được phát hiện sớm và dập tắt nhờ hoạt động tuần tra thường xuyên của họ.

Theo báo cáo của Chi cục Kiểm lâm Lào Cai, giai đoạn 2021 – 2024, toàn tỉnh ghi nhận số vụ cháy rừng giảm tới 45% so với 5 năm trước. Riêng các xã vùng cao như Nậm Lúc, Nàn Sán, Pa Cheo, Thanh Kim, Sa Pả… số vụ cháy rừng giảm 55 – 60%. Độ che phủ rừng toàn tỉnh hiện đạt hơn 58%, cao hơn mức trung bình cả nước.

Tại Sa Pa, hai năm gần đây không còn vụ cháy lớn nào, cũng không xảy ra vụ đốt nương trái phép gây nguy cơ cháy lan. Người dân đã quen với việc báo trước khi đốt thực bì, có tổ xung kích giám sát và hướng dẫn cách giữ an toàn. Nhờ vậy, môi trường được cải thiện rõ rệt. Nguồn nước sinh hoạt cho 160 hộ dân ổn định qua cả mùa khô – điều trước kia hiếm thấy.

“Có những khu rừng nếu để cháy lan chỉ 30 phút thôi là có thể mất cả chục hecta. Nhưng nhờ tổ xung kích hỗ trợ, các vụ cháy nhỏ được xử lý rất nhanh. Điều quan trọng hơn là ý thức người dân đã khác xưa, coi rừng như tài sản của cộng đồng chứ không phải của riêng ai”, lãnh đạo Chi cục trưởng Chi cục Kiểm lâm Lào Cai chia sẻ.

Lá chắn xanh cho môi trường

Không chỉ cứu rừng khỏi nguy cơ cháy, mô hình tổ xung kích còn góp phần giữ sinh kế cho người dân vùng nghèo. Ở nhiều xã, rừng tái sinh trở lại đã tạo ra môi trường thuận lợi để phát triển du lịch sinh thái, du lịch cộng đồng. Khách trekking ngày càng tìm đến các bản làng như Thanh Kim, Tả Phìn, Sa Pả để khám phá thiên nhiên hoang sơ, suối nguồn mát lành.

Thanh niên trong tổ xung kích nhiều nơi trở thành hướng dẫn viên không chuyên, dẫn khách đi rừng, kể chuyện về tập tục người H’Mông, Dao, chỉ cho du khách cách nhận biết cây thuốc, cách làm ruộng bậc thang. Nhờ đó, họ có thêm thu nhập ngoài vụ mùa.

Ở bản Tả Phìn, gia đình chị Lý Mẩy Chảo mở homestay nhỏ sau khi tuyến đường vào rừng được dọn sạch, cảnh quan đẹp hơn. “Ngày trước rừng bị cháy, suối cạn, khách chẳng ai đến. Giờ rừng xanh trở lại, môi trường sạch, du khách ở Sa Pa bắt đầu chọn bản mình để trải nghiệm. Mỗi năm gia đình tôi có thêm 60 – 70 triệu đồng từ homestay và bán nông sản”, chị Chảo chia sẻ.

Những hộ dân tham gia tổ xung kích cũng được hưởng lợi từ chính sách chi trả dịch vụ môi trường rừng. Mỗi hecta rừng được giữ tốt mang lại nguồn thu nhỏ, nhưng đều đặn, giúp bà con có thêm động lực tiếp tục gắn bó với rừng.

Điều đáng mừng ở nhiều vùng cao là việc bảo vệ rừng dần trở thành thói quen, thành nét văn hóa mới trong cộng đồng. Ở bản Tả Phìn, mỗi dịp lễ hội của người Dao đỏ, trưởng bản luôn nhắc bà con vui lễ nhưng phải giữ rừng sạch, không xả rác, không đốt lửa bừa bãi. Các em học sinh được thầy cô dẫn vào rừng mỗi tháng một lần để dọn rác, tìm hiểu về hệ sinh thái và nghe kể chuyện bảo vệ môi trường.

Nhiều thôn bản còn lập nhóm tự quản rác thải, thu gom rác nhựa quanh các tuyến đường đi rừng. Sự thay đổi trong nhận thức về môi trường lan tỏa từ người lớn đến trẻ nhỏ, từ sinh hoạt thôn đến các buổi họp bản.

Tổ xung kích cũng trở thành lực lượng quan trọng trong phòng chống tệ nạn khai thác gỗ trái phép. Chỉ cần thấy chiếc xe máy lạ chạy vào rừng hoặc nghe tiếng máy cưa bất thường, các thành viên lập tức kiểm tra và báo ngay cho lực lượng chức năng. Sự phản ứng nhanh này giúp hạn chế tối đa hành vi vi phạm.

Giữa những khó khăn chồng chất của vùng cao Lào Cai – nơi đời sống còn nhiều thiếu thốn, đường sá hiểm trở, nguy cơ cháy rừng luôn rình rập – những tổ xung kích tự nguyện đã trở thành lá chắn xanh cho môi trường.

Họ không chỉ dập lửa bảo vệ rừng, mà còn đang gìn giữ nguồn nước, khí hậu và sinh kế của cộng đồng. Từ đôi tay thô ráp của những người nông dân vùng nghèo, những cánh rừng đang được hồi sinh, mang lại hy vọng về một tương lai phát triển bền vững hơn cho vùng cao.