Bảo hiểm xã hội phải chịu trách nhiệm khi quyền lợi người lao động bị ảnh hưởng

Luật Bảo hiểm xã hội (BHXH) có hiệu lực từ ngày 1.7.2025 với những quy định, chế tài tăng nặng đối với doanh nghiệp, chủ doanh nghiệp chậm, nợ, trốn đóng BHXH. Tuy nhiên, việc xử lý vẫn còn nhiều vướng mắc đòi hỏi phải có những hướng dẫn, cơ chế cụ thể hơn.

Riêng Hà Nội, TPHCM đã có gần 40.000 đơn vị, doanh nghiệp chậm, nợ BHXH

Bảo hiểm xã hội khu vực XXVII (TPHCM) vừa công bố thông tin doanh nghiệp chậm, nợ bảo hiểm từ 3 tháng trở lên. Danh sách được cập nhật đến ngày 8.7.2025: Gần 19.000 doanh nghiệp, chính xác là 18.676 doanh nghiệp chậm, nợ BHXH ảnh hưởng tới quyền lợi của hàng trăm ngàn lao động.

Theo theo danh sách này, dẫn đầu trong “tốp 100” doanh nghiệp mà cơ quan BHXH công bố là Công ty CP Tập đoàn xây dựng Hòa Bình, đường Võ Thị Sáu cũng đang chậm đóng số tiền trong 21 tháng lên đến gần 58 tỉ đồng. Công ty CP Đầu tư và Xây dựng số 8, địa chỉ số 400/5, đường Ung Văn Khiêm. Doanh nghiệp chậm đóng kéo dài trong nhiều năm qua với số tiền hơn 10 tỉ đồng.

Chi nhánh Công ty CP Giáo dục Quốc tế Mỹ AIS - Trường TH, THCS và THPT Quốc tế Mỹ ở địa chỉ số 220, đường Nguyễn Văn Tạo cũng chậm đóng BHXH kéo dài trên 3 năm. Hiện số tiền nợ đọng đã lên đến hơn 16 tỉ đồng. Hay Công ty CP Đầu tư Danh Khôi HOLDINGS trong 21 tháng qua cũng đang chậm đóng hơn 6,8 tỉ đồng BHXH của người lao động. Công ty Xuất Nhập Khẩu Hoàng Sinh nợ 27 tháng, trên 31 tỉ đồng.

Cơ quan BHXH cũng nêu tên một số doanh nghiệp mới “manh nha” nợ nhưng số tiền lớn. Đơn cử, Công ty CP kết cấu thép QH PLUS, đóng trên địa bàn phường Bà Rịa - Vũng Tàu chậm đóng hơn 6 tháng nhưng số tiền lên đến 13 tỉ đồng; Công ty TNHH Stepmedia Software Việt Nam, quận Phú Nhuận chậm đóng hơn 6 tháng, số tiền là 8,5 tỉ đồng; Công ty CP Xuất nhập khẩu Hoàng Sinh, đóng tại Bình Dương cũng đang chậm đóng số tiền hơn 31 tỉ đồng…

Công ty CP Quốc tế Quang Điện, đóng trong Khu công nghệ cao TP Hồ Chí Minh hiện đang nợ hơn 4,8 tỉ đồng; Công ty CP Công nghiệp hỗ trợ Phước Nguyên, Khu công nghệ cao chậm đóng hơn 10 tỉ đồng; Công ty CP Dịch vụ Bưu chính Viễn thông Sài Gòn chậm đóng hơn 40 tỉ đồng của người lao động.

Tương tự, cơ quan BHXH khu vực I (Hà Nội) cũng mới công bố danh sách chậm, nợ BHXH (cập nhật đến ngày 5.7.2025) lên tới… 20.214 đơn vị. Trong đó, nhóm đầu có Công ty cổ phần anh ngữ APAX nợ 64 tháng với tổng số tiền trên 62 tỉ đồng; Công ty Cổ phần LILAMA3 nợ 123 tháng với trên 48 tỉ đồng…

Chưa có thống kê chính thức toàn quốc, nhưng trong 4 tháng đầu năm 2025, số tiền chậm đóng BHXH đã lũy kế gần 17.700 tỉ đồng. Đáng chú ý, các khoản nợ từ 3 tháng trở lên chiếm gần 64%. Nguyên nhân chủ yếu do nhiều doanh nghiệp cắt giảm lao động vì thiếu đơn hàng, đặc biệt trong các ngành sử dụng nhiều lao động như may mặc, giày da, thủy sản, chế biến gỗ, vật liệu xây dựng...

Luật mới đã có

Từ ngày 1.7.2025, Luật BHXH sửa đổi năm 2024 chính thức có hiệu lực. Đáng chú ý, Luật này đã tăng cường chế tài xử lý nghiêm khắc hơn đối với hành vi chậm đóng và trốn đóng BHXH nhằm bảo vệ tối đa các quyền lợi an sinh thiết thân của người lao động, kỳ vọng nâng cao hơn nữa tính tuân thủ pháp luật BHXH của người sử dụng lao động.

Điểm mới là Luật phân định rõ các hành vi như Chậm đóng là đóng thiếu, chậm, không đầy đủ BHXH trong 60 ngày. Trốn đóng là không lập hoặc lập không đầy đủ danh sách NLĐ tham gia BHXH sau 60 ngày kể từ thời hạn quy định. Từ đó, bổ sung thêm chế tài cụ thể, trực diện với người sử dụng lao động.

Theo quy định tại Điều 40, 41 của Luật BHXH năm 2024 đối với hành vi chậm đóng, trốn đóng BHXH: Bắt buộc phải nộp đủ số tiền chậm đóng, trốn đóng; Nộp thêm số tiền bằng 0,03%/ngày tính trên số tiền BHXH chậm đóng, trốn đóng và số ngày chậm đóng, trốn đóng vào quỹ BHXH; Bị xử phạt vi phạm hành chính theo quy định của pháp luật.

Riêng với hành vi trốn đóng, người sử dụng lao động còn có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự theo quy định của pháp luật.

Trên thực tế, Điều 216 Bộ luật Hình sự hiện hành (Bộ luật Hình sự 2015) cũng đã quy định về tội “Trốn đóng BHXH, BHYT, BHTN cho người lao động”. Theo đó, người vi phạm phải bị xử lý hành chính về hành vi này mới có đủ căn cứ xử lý hình sự.

Tuy nhiên cho đến nay, chỉ có 1 doanh nghiệp tại Phú Yên (cũ) bị khởi tố vào tháng 3.2024.

Theo cơ quan chức năng, các hồ sơ kiến nghị khởi tố của cơ quan BHXH chuyển chỉ bị xử lý vi phạm hành chính về hành vi chậm đóng, đóng không đúng mức quy định.

Bên cạnh đó, hồ sơ, chứng cứ phía BHXH chuyển giao cho cơ quan cảnh sát điều tra hầu hết là bản photocopy, không có giá trị pháp lý; cơ quan BHXH không cung cấp được chứng từ chứng minh việc đã tống đạt quyết định xử phạt vi phạm hành chính cho doanh nghiệp về hành vi trốn đóng BHXH nhưng họ vẫn cố tình vi phạm…

Dù ngành BHXH đã áp dụng công nghệ để sàng lọc, khoanh vùng đơn vị vi phạm, nhưng việc xử lý hậu kiểm vẫn còn không ít vướng mắc - đặc biệt khi doanh nghiệp trây ỳ hoặc đã “biến mất”.

Thiếu giám sát, kiểm tra, cơ quan BHXH cũng cần bị xử lý

Trao đổi với Lao Động, luật sư Nguyễn Minh Ngọc, Công ty Luật The Light, Đoàn Luật sư TP Hà Nội nhận định: Pháp luật đã quy định rất rõ về trách nhiệm của cơ quan bảo hiểm xã hội trong việc thu, chi và quản lý quỹ.

Khoản 3 Điều 18 Luật BHXH 2024, cơ quan BHXH có nghĩa vụ tổ chức thực hiện thu, chi các loại hình bảo hiểm bắt buộc theo đúng luật định. Đồng thời, cơ quan này còn có quyền thực hiện thanh tra chuyên ngành về đóng BHXH, BHTN, BHYT được quy định tại khoản 5 Điều 17 của luật.

“Nói cách khác, nếu phát hiện vi phạm mà BHXH không có hành động quyết liệt thì rõ ràng là chưa thực hiện đúng chức năng giám sát, bảo vệ quyền lợi người lao động được giao”, luật sư Ngọc nhấn mạnh.

Tuy nhiên, qua thực tế nhiều vụ việc trong những năm qua, luật sư Ngọc nhận thấy rằng, biện pháp phổ biến nhất lại chỉ là… gửi công văn nhắc nhở. Nhiều doanh nghiệp nợ đến hàng tỉ đồng, kéo dài hàng chục tháng, vẫn chỉ nhận được công văn “thông báo tình trạng nợ” từ BHXH địa phương.

Luật sư Nguyễn Minh Ngọc cho rằng, về mặt quy trình, việc gửi văn bản là một bước bắt buộc trong quá trình đôn đốc. Nhưng nếu sau 2 lần gửi mà doanh nghiệp vẫn không hợp tác thì cơ quan BHXH cần chuyển vụ việc sang bộ phận thanh tra, kiểm tra để tiến hành xử lý hành chính hoặc hình sự.

Đồng quan điểm, luật sư Hoàng Văn Hà - Giám đốc Công ty Luật ARC, Đoàn Luật sư TP Hà Nội cho rằng: Trách nhiệm pháp lý chính vẫn thuộc về người sử dụng lao động, bởi họ là đối tượng có nghĩa vụ đóng. Tuy nhiên, khi cơ quan BHXH chậm trễ đôn đốc, thiếu quyết liệt trong thanh tra - kiểm tra, không cưỡng chế hoặc không chuyển hồ sơ khi đã đủ căn cứ thì cũng phải xem xét trách nhiệm tập thể, tổ chức.

Dù pháp luật chưa có quy định cụ thể về việc cá nhân cán bộ BHXH phải bồi thường, nhưng việc xác định trách nhiệm tổ chức, và thậm chí là yêu cầu người đứng đầu đơn vị BHXH địa phương báo cáo, kiểm điểm là hoàn toàn có cơ sở pháp lý.

Đáng chú ý, một số địa phương để tình trạng nợ BHXH vượt quá trăm tỉ đồng. Câu hỏi đặt ra là: Với khối nợ lớn như vậy, vai trò quản lý của người đứng đầu BHXH cấp tỉnh ở đâu? Ai phải chịu trách nhiệm?

Luật sư Nguyễn Minh Ngọc nhấn mạnh: “Cần có cơ chế giám sát độc lập hoặc giao Thanh tra Chính phủ định kỳ kiểm tra việc thực hiện thu nợ BHXH ở các tỉnh, nhằm tránh tình trạng giấy tờ đầy đủ nhưng không có hành động cụ thể gì”.

Theo các luật sư, cần kết nối dữ liệu giữa BHXH - thuế - chính quyền địa phương để giám sát liên thông. Mỗi hồ sơ nợ cần có mã theo dõi riêng, có nhật ký xử lý, có thể truy xuất công khai - từ đó tạo sức ép xã hội và trách nhiệm hành chính lên người thực thi.

Trách nhiệm không chỉ dừng ở ngành BHXH, mà phải chia sẻ với địa phương - nơi doanh nghiệp hoạt động. UBND cấp xã/phường cần tham gia đôn đốc, thậm chí xử lý theo luật doanh nghiệp nếu có vi phạm kéo dài.

Mở rộng quyền cho tổ chức công đoàn

Luật BHXH năm 2024 cũng mở rộng đáng kể vai trò của tổ chức Công đoàn và các tổ chức đại diện người lao động trong việc giám sát và bảo vệ quyền lợi của người lao động liên quan đến BHXH.

Theo Điều 14 và Điều 15 của luật, tổ chức Công đoàn có quyền giám sát việc thực hiện chính sách BHXH, kiến nghị xử lý các hành vi vi phạm như chậm đóng, trốn đóng, hoặc không đảm bảo quyền lợi BHXH cho người lao động.

Luật mới khẳng định rõ quyền của các tổ chức này trong việc khởi kiện ra tòa án đối với người sử dụng lao động có hành vi vi phạm, kể cả khi không có yêu cầu khởi kiện từ phía người lao động bị ảnh hưởng trực tiếp.

Ý kiến

* Ông Kha Văn Tám - Chủ tịch LĐLĐ tỉnh Nghệ An: “Việc doanh nghiệp nợ BHXH kéo dài đã và đang xâm phạm nghiêm trọng đến quyền lợi chính đáng, hợp pháp của người lao động, đặc biệt là những người có hoàn cảnh khó khăn, thu nhập bấp bênh, phụ thuộc hoàn toàn vào các chế độ an sinh.

Đã có những công nhân bị nợ BHXH trong nhiều năm, đến khi nghỉ việc không thể chốt sổ, không đủ điều kiện hưởng trợ cấp thất nghiệp, hay nghỉ thai sản đúng chế độ. Công đoàn cơ sở nhiều nơi phải đứng ra hỗ trợ, vận động doanh nghiệp, thậm chí tìm đến cơ quan BHXH để cùng tháo gỡ.

Để chống thất thu BHXH hiệu quả và bền vững, cần có cơ chế rõ ràng quy định trách nhiệm của từng cấp, từng ngành, nhất là chính quyền địa phương nơi doanh nghiệp hoạt động. Cùng với đó, phải trao thêm vai trò và thẩm quyền cho tổ chức Công đoàn, không chỉ dừng lại ở giám sát, kiến nghị mà còn được tham gia trực tiếp vào quá trình thanh kiểm tra, theo dõi các đơn vị có dấu hiệu trốn, chậm đóng BHXH.

Chúng tôi kiến nghị cần có cơ chế phối hợp cụ thể giữa BHXH - công đoàn - chính quyền cơ sở để nắm sát thực trạng doanh nghiệp. Một khi có nguy cơ nợ đọng, cần cảnh báo sớm, can thiệp kịp thời”.

* Bà Dương Thị Minh Châu - Trưởng phòng Truyền thông BHXH TP Hà Nội: “Chúng tôi thường xuyên công khai danh sách đơn vị nợ trên các phương tiện truyền thông, Cổng thông tin điện tử thành phố và BHXH TP Hà Nội. Việc công khai đã giúp nhiều đơn vị khắc phục ngay nợ đọng trong thời gian ngắn. Tuy nhiên, cũng có nhiều doanh nghiệp phản ứng vì ‘sao lại nêu tên’, nhưng theo Luật BHXH, nếu anh không thực hiện đúng nghĩa vụ thì chúng tôi buộc phải công khai.

UBND TP Hà Nội cũng có quy định nếu đơn vị nợ BHXH thì sẽ không được khen thưởng hoặc tham gia đấu thầu các dự án do thành phố quản lý. Đây là một biện pháp có hiệu quả, song theo bà, vẫn cần nhiều công cụ pháp lý hơn nữa để tạo áp lực buộc doanh nghiệp chấp hành quy định về BHXH. Vấn đề ở đây không chỉ là công khai, mà là làm sao để thu hồi hiệu quả ngay từ những ngày đầu chậm đóng. Nếu để kéo dài 1 - 2 năm, rất khó khắc phục”. Giang Hà (ghi)