Dạy ngôn ngữ qua văn học: Chạm đến chiều sâu văn hóa

Sinh viên giao lưu cùng ông Dirk Gebuijs - giảng viên tại Sintermeerten College (Hà Lan) trong tọa đàm “Viết sáng tạo và Phê bình phim ảnh”. Ảnh: NTCC

Trong bối cảnh giáo dục hiện đại, nhiều giảng viên đang tìm cách làm mới việc dạy và học ngôn ngữ thông qua tác phẩm văn học, giúp người học không chỉ nắm vững từ ngữ, ngữ pháp mà còn cảm nhận được chiều sâu tư duy, bản sắc con người trong từng ngôn từ.

Cầu nối giữa ngôn ngữ và văn hóa

“Nếu chọn tác phẩm văn học để dạy, tôi thường chọn truyện ngụ ngôn - nơi học viên có thể đọc hiểu, chia sẻ cảm nhận và kể lại bằng lời của mình. Với phần giá trị văn hóa, nghệ thuật, tôi lồng ghép qua các câu tục ngữ mang ý nghĩa tương đồng giữa tiếng Đức và tiếng Việt, giúp người học thấy ngữ pháp gắn với thực tế, dễ nhớ hơn và có thể áp dụng ngay trong giao tiếp”, thầy Nguyễn Hoàng Sơn, giáo viên tiếng Đức tại một công ty du học ở TPHCM, cho hay.

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và chuyển đổi số, việc giảng dạy ngôn ngữ đang đứng trước nhiều thay đổi. Tại Hội thảo khoa học quốc gia “Nghiên cứu, giảng dạy ngôn ngữ và khu vực học ở Việt Nam” do Trường Đại học Luật TP.HCM tổ chức, các nhà nghiên cứu đã cùng bàn về những cách tiếp cận mới trong đào tạo ngôn ngữ - nơi văn hóa, xã hội và con người được xem là những thành tố không thể tách rời khỏi ngôn ngữ.

TS Nguyễn Hoàng Trung, Trưởng khoa Ngôn ngữ học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia TPHCM), cho rằng người học không thể hiểu ngôn ngữ nếu tách rời khỏi bối cảnh sử dụng.

“Ngôn ngữ học chức năng - hệ thống xem trọng bối cảnh, thể loại và ngôn vực. Nhờ đó, người học hiểu rằng ngôn ngữ không tồn tại độc lập mà gắn liền với văn hóa - xã hội”, TS Trung nói. Theo ông, việc dạy ngôn ngữ ngày nay không chỉ dừng ở cấu trúc hay ngữ pháp mà còn phải giúp người học cảm nhận được đời sống nằm trong từng từ ngữ.

Từ góc nhìn đó, văn học trở thành “cầu nối tự nhiên” giữa ngôn ngữ và văn hóa. Tại Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia TPHCM), Khoa Ngữ văn Anh vẫn duy trì chuyên ngành Văn hóa, Văn học Anh - Mỹ, xem đây là nền tảng trong chương trình đào tạo ngôn ngữ.

TS Nguyễn Đăng Nguyên, Trưởng khoa Ngữ văn Anh, cho biết văn học Anh - Mỹ là cơ sở lý thuyết của ngôn ngữ, giúp việc dạy và học tiếng Anh như ngôn ngữ thứ hai đạt hiệu quả cao nhất. Khi người học đọc và cảm nhận văn học, họ không chỉ rèn luyện ngôn ngữ mà còn tiếp cận các giá trị nhân văn và văn hóa, điều rất cần thiết trong bối cảnh hội nhập.

Với chương trình đào tạo thạc sĩ, theo ông Nguyên, chuyên ngành Lý luận và Phương pháp Dạy học tiếng Anh (TESOL) của Khoa hiện vẫn duy trì học phần “Literature in Language Teaching - Văn học trong giảng dạy ngôn ngữ”. Môn học này giúp các giáo viên tiếng Anh tương lai hiểu rõ mối quan hệ giữa văn học, ngôn ngữ, văn hóa và phương pháp giảng dạy, đặc biệt là cách ứng dụng văn học trong việc dạy các kỹ năng ngôn ngữ Anh một cách hiệu quả.

“Học phần tập trung vào mục tiêu giúp học viên khám phá giá trị của văn học trong việc hiểu hành vi xã hội và các vấn đề nhân sinh; tìm hiểu cách tích hợp văn học vào giảng dạy các khía cạnh ngôn ngữ (từ vựng, phát âm, ngữ pháp và bốn kỹ năng tiếng Anh); đồng thời phát triển những cách tiếp cận phù hợp về mặt sư phạm và văn hóa nhằm tận dụng cơ hội, vượt qua thách thức khi đưa văn học vào giảng dạy tiếng Anh”, ông Nguyên chia sẻ.

Ông cũng cho biết, đã có giai đoạn việc dạy văn học đi vào lối mòn, khiến người học cảm thấy nhàm chán. “Từ kinh nghiệm hơn 30 năm giảng dạy và đào tạo giáo viên tiếng Anh chuyên nghiệp, tôi nhận thấy nếu dạy đúng cách, người học sẽ hiểu rằng học ngôn ngữ Anh không chỉ là học lý thuyết hay vượt qua kỳ thi mà còn là học cách giao tiếp hiệu quả, tiếp nhận giá trị nhân văn để trở thành con người tốt hơn”, ông Nguyên nhấn mạnh.

Các chuyên gia về ngôn ngữ nhận định văn học là “hiện vật văn hóa” giúp người học ngôn ngữ hiểu sâu hơn về giá trị, lịch sử và thế giới quan của con người bản ngữ. Văn học là kho tàng ngôn ngữ, giúp người học tiếp cận các phép tu từ, cú pháp và ngữ dụng. Quan trọng hơn, văn học phản ánh và thể hiện các giá trị, bối cảnh xã hội, cùng những thế giới quan đa dạng từ các trường phái lý thuyết phê bình.

Từ trang văn đến lớp học sinh động

Nếu trước đây, việc học văn học trong các lớp ngôn ngữ thường gắn với những giờ “đọc - chép - phân tích”, thì nay, nhiều giảng viên bắt đầu đổi mới cách tiếp cận để văn học thực sự trở thành chất liệu sống, gắn với ngôn ngữ và người học. Họ trăn trở với câu hỏi: Trong thế giới của TikTok lên ngôi, nơi chỉ cần 30 giây để nắm bắt một nội dung, liệu cách học ngôn ngữ qua văn học, vốn đòi hỏi sự đọc, sự cảm và chiêm nghiệm, có còn phù hợp?

TS Lê Thị Thanh Tâm (Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội) cho rằng điều quan trọng của việc dạy ngôn ngữ thông qua văn học không phải là thay thế mà là đổi cách tiếp cận. “Chúng ta không chỉ dạy văn học bằng chữ viết mà còn bằng hình ảnh, âm thanh, nghệ thuật. Các yếu tố đa phương tiện giúp người học cảm nhận ngôn ngữ sâu sắc hơn”, bà Tâm chia sẻ.

Theo bà, những người học nghiêm túc, đặc biệt là sinh viên nước ngoài đến Việt Nam học tiếng Việt, vẫn dành nhiều thời gian tìm hiểu các giá trị văn hóa và triết lý trong văn học. Khi họ đã vượt qua không gian và thời gian để đến Việt Nam, thì chính văn học là cầu nối hiệu quả nhất giúp họ hiểu ngôn ngữ, con người và đất nước.

Tại Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia TPHCM), việc tích hợp văn học trong đào tạo ngoại ngữ cũng được tiếp cận linh hoạt. Khoa Ngữ văn Anh triển khai các mô hình đọc mở rộng và sử dụng tài liệu đọc theo cấp độ, giúp sinh viên hình thành thói quen đọc và rèn luyện ngữ pháp, từ vựng trong môi trường ngôn ngữ tự nhiên.

Đồng thời, khoa tổ chức hội thảo, hoạt động học thuật và nghiên cứu khoa học nhằm nâng cao nhận thức của người dạy và người học Việt Nam, hướng tới mục tiêu hình thành thói quen học tập chủ động, biến việc dạy và học văn học trở nên ý nghĩa. Không dừng lại ở đó, khoa còn lồng ghép việc dạy phân tích văn học truyền thống với phân tích phim, soạn đề cương học phần “Văn học và điện ảnh nhập môn” phục vụ chương trình sinh viên tài năng. Học phần này giúp sinh viên nhận ra mối liên hệ giữa câu chuyện văn học và cách ngôn ngữ vận hành trong đời sống hiện đại.

Từ góc độ giảng dạy tiếng Đức, thầy Nguyễn Hoàng Sơn, giáo viên tiếng Đức tại một công ty du học ở TPHCM, lại mang đến góc nhìn khác. Theo thầy, văn học là chất liệu tuyệt vời để khơi gợi hứng thú học tập, nhưng chỉ thật sự hiệu quả với học viên đạt trình độ B2 hoặc C1, khi họ đủ năng lực ngôn ngữ để hiểu văn bản và bối cảnh sáng tác. “Giống như khi học Ngữ văn, muốn hiểu tác phẩm phải hiểu về tác giả và hoàn cảnh ra đời của nó. Học viên trình độ B1 trở xuống khó có thể vừa học ngữ pháp, vừa cảm thụ văn học sâu được”, thầy Sơn nói.

Để giúp học viên trình độ cơ bản tiếp cận văn hóa Đức nhẹ nhàng hơn, thầy thường kết hợp giảng dạy ngôn ngữ qua câu chuyện dân gian, lễ hội và tục ngữ Đức. Những chủ đề như Giáng sinh, hội bia Oktoberfest hay các câu thành ngữ tương đồng với tiếng Việt được đưa vào bài giảng, giúp người học thấy rõ mối liên hệ giữa ngữ pháp và đời sống. “Vừa học ngôn ngữ, vừa hiểu văn hóa, lại nhớ bài lâu hơn, đó là cách để học viên không thấy tiếng Đức khô khan”, thầy Sơn chia sẻ.

Mở rộng giá trị

Trong bối cảnh hội nhập sâu rộng, việc học ngôn ngữ không chỉ để làm chủ từ vựng và cấu trúc mà còn là quá trình tiếp nhận giá trị văn hóa, tư duy và nhân sinh quan của các dân tộc. Khi văn học được đưa trở lại trong chương trình giảng dạy, nó không chỉ làm phong phú nội dung bài học mà còn khơi dậy năng lực cảm thụ, tư duy phản biện và khả năng kết nối toàn cầu của người học.

TS Đinh Lư Giang, Phó Trưởng khoa Ngoại ngữ, Trường Đại học Nguyễn Tất Thành, cho rằng việc nghiên cứu giảng dạy không thể tách rời nghiên cứu quá trình học, tức yếu tố cốt lõi quyết định hiệu quả. “Học ngoại ngữ cũng giống như quá trình con người lớn lên, có quy luật riêng: nghe - nói - đọc - viết, hay quy luật về mức độ và năng lực. Tuy nhiên, mỗi người học lại có đặc thù riêng, chịu ảnh hưởng bởi giới tính, độ tuổi, tính cách hay trí thông minh ngôn ngữ”, ông Giang nói.

Theo ông Giang, chính vì sự đa dạng đó, người dạy cần cá nhân hóa việc học, để phương pháp giảng dạy không rập khuôn mà phù hợp với từng đối tượng. “Kịch bản và phương pháp có thể chung, nhưng thực hành phải riêng”, ông Giang nhấn mạnh. Việc này càng trở nên cần thiết trong bối cảnh công nghệ hỗ trợ học tập ngày càng mạnh mẽ, cho phép người học “cần gì học nấy”, tập trung vào mục tiêu cá nhân.

“Việc đưa văn học vào dạy ngôn ngữ không nằm ở hình thức mà ở mục đích của người học. Không phải sinh viên nào cũng học để giao tiếp; có những người học để cảm nhận văn học, để hiểu cách tri nhận của một dân tộc. Ở trình độ cơ bản, họ có thể chỉ xem video 30 giây; nhưng khi đạt đến cấp độ C1, họ cần học cách cảm, cách nhìn và cách hiểu ngôn ngữ ở tầng sâu. Khi ấy, chỉ có văn học mới giúp họ thấy được triết lý và văn hóa ẩn trong ngôn ngữ”, ông Giang đúc kết.

Chính vì thế, học ngôn ngữ qua văn học là hành trình khám phá chiều sâu tri nhận và văn hóa của từng cộng đồng. Văn học giúp người học hiểu vì sao mỗi dân tộc có cách nhìn khác nhau về cái đẹp, về giá trị thẩm mỹ được mã hóa trong ngôn ngữ. “Học văn học không phải để sáng tác mà để cảm nhận triết lý của ngôn ngữ nằm trong đó”, ông Giang nói thêm.

Từ góc nhìn giáo dục hiện đại, văn học trong giảng dạy ngôn ngữ không phải là hoài niệm mà là công cụ giúp người học trở thành công dân toàn cầu có chiều sâu văn hóa. Học ngôn ngữ là học để giao tiếp, nhưng qua văn học, con người học được cách lắng nghe, thấu hiểu và đồng cảm.

ThS Đồng Như Tiến, nghiên cứu sinh ngành Văn học tại Mỹ cho rằng, việc đọc và phân tích văn học giúp sinh viên rèn luyện kỹ năng đọc sâu, lập luận chặt chẽ và kết nối ý tưởng liên ngành.

“Văn học khiến các lớp viết trở nên sinh động hơn. Sinh viên không chỉ học ngữ pháp hay kỹ năng viết một cách khô khan mà còn học cách ngôn ngữ phản ánh và định hình trải nghiệm của con người. Ngay cả sinh viên các ngành kỹ thuật hay khoa học xã hội cũng có thể hưởng lợi từ việc học viết dựa trên văn học. Phân tích tác phẩm giúp họ phát triển tư duy phản biện, củng cố kỹ năng viết học thuật và mở rộng góc nhìn vượt ra ngoài phạm vi chuyên ngành”, ông Tiến chia sẻ.