Đông Nam Á gồng mình trước thiên tai: Cần tư duy ứng phó phi biên giới

Thiệt hại về người, nhà cửa, hoa màu và cơ sở hạ tầng không chỉ là con số, mà còn là lời cảnh tỉnh mạnh mẽ về biến đổi khí hậu, quy hoạch đô thị thiếu bền vững, đồng thời đòi hỏi một phản ứng thống nhất, sáng tạo và đoàn kết, không chỉ ở cấp quốc gia mà trên toàn khu vực.

Đông Nam Á đối mặt thách thức khí hậu nghiêm trọng

Chỉ trong vài tuần, lũ lụt đã quét qua nhiều quốc gia Đông Nam Á như Việt Nam, Thái Lan, Philippines và Indonesia, với những con số thiệt hại đáng báo động. Cơ quan Giảm nhẹ Thiên tai quốc gia Indonesia (BNPB) cho biết đợt lũ tháng 11 đã khiến ít nhất 166 người chết và 143 người mất tích tại nhiều huyện, thành phố ở tỉnh Bắc Sumatra. Thái Lan vừa trải qua đợt lũ nghiêm trọng nhất nhiều thập kỷ tại miền Nam, với 162 người thiệt mạng, trong đó tỉnh Songkhla chịu ảnh hưởng nặng nhất với 126 trường hợp. Malaysia cũng hứng chịu thiệt hại khi lũ lụt ở bang Perlis và Kedah làm 2 người chết và gây tổn thất lớn cho vùng trồng lúa quan trọng. Hoạt động kinh tế tại các khu vực này đều bị gián đoạn nghiêm trọng.

Ngoài các “điểm nóng” kể trên, nhiều vùng nông thôn và đô thị trên khắp Đông Nam Á cũng bị ảnh hưởng nặng nề: Sông suối tràn bờ, nước dâng cao làm hàng nghìn ngôi nhà ngập, người dân phải sơ tán; ruộng vườn, hoa màu hư hại; công trình dân sinh, giao thông và cầu đường bị phá hủy. Tại Sri Lanka, bão Ditwah đầu tháng 12 gây lũ lụt và sạt lở đất nghiêm trọng, khiến ít nhất 410 người thiệt mạng và 336 người mất tích. Tổng thống Sri Lanka, Anura Kumara Dissanayake, đã ban bố tình trạng khẩn cấp, gọi đây là “thảm họa thiên nhiên khó khăn nhất trong lịch sử đất nước”. Bên cạnh thiệt hại trực tiếp, người dân còn đối mặt hậu quả gián tiếp như mất sinh kế, mất mùa, đứt gãy nguồn cung thực phẩm, thiếu nước sạch và nguy cơ bùng phát dịch bệnh do nước lũ đọng và vệ sinh kém...

Nguyên nhân của làn sóng thiên tai này rất phức tạp. Các chuyên gia cảnh báo, biến đổi khí hậu làm gia tăng cường độ mưa bão, gây lũ quét và sạt lở đất. Thực tế, nhiều khu vực giờ đây không còn mùa mưa mà là những cơn bão mạnh. Quá trình đô thị hóa nhanh và quy hoạch nông thôn thiếu bền vững làm suy giảm khả năng hấp thụ và điều tiết nước tự nhiên: Rừng bị tàn phá, đất san lấp để xây dựng, kênh mương và vùng đệm - hệ sinh thái điều hòa nước - bị thu hẹp. Hậu quả là một cơn mưa bình thường cũng có thể gây lũ quét và ngập lụt nghiêm trọng.

Không chỉ nông thôn, các khu đô thị lớn cũng bị ảnh hưởng khi hệ thống thoát nước và cơ sở hạ tầng không theo kịp tốc độ phát triển và lượng mưa. Nhiều khu vực Đông Nam Á còn có địa hình phức tạp, dễ xảy ra sạt lở và lũ quét. Tổng Giám đốc Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), Tedros Adhanom Ghebreyesus, đánh giá các thảm họa thiên tai lần này là “một lời nhắc nhở khác về biến đổi khí hậu, khi các hiện tượng thời tiết cực đoan xảy ra thường xuyên và khốc liệt hơn, gây ra những hậu quả thảm khốc”.

Thiệt hại lan rộng với tác động đa chiều như vậy buộc các nước trong khu vực phải triển khai những biện pháp ứng phó phù hợp.

Thúc đẩy ứng phó tập thể

Trước mối đe dọa chưa từng thấy, các quốc gia và cộng đồng trong khu vực đã bắt đầu triển khai các giải pháp ứng phó tích cực. Các nước nâng cấp cơ sở hạ tầng chống lũ: Xây dựng đê kè, hồ chứa điều tiết, hệ thống thoát nước, kênh mương và cống rãnh đủ khả năng chịu mưa lớn; đồng thời bảo vệ và phục hồi vùng đất ngập nước, rừng ngập mặn và rừng đầu nguồn nhằm giữ nước, giảm xói mòn và điều hòa dòng chảy. Cùng với đó là nỗ lực cải tổ quy hoạch đô thị theo hướng bền vững, cụ thể như hạn chế xây dựng trên vùng dễ ngập, khôi phục mảng xanh và đất tự nhiên thấm nước, thiết kế hệ thống thoát nước không bê tông hóa toàn bộ, áp dụng tiêu chuẩn xây dựng chống ngập, chống lụt và thiết kế đô thị thích ứng biến đổi khí hậu, đặc biệt với lượng mưa cực đoan. Nhiều nước cũng tập trung xây dựng hệ thống cảnh báo sớm và quản lý thiên tai hiệu quả: Lắp đặt mạng lưới đo mưa, mực nước sông, suối, cảnh báo lũ, sạt lở; sử dụng bản đồ rủi ro, dữ liệu khí hậu và thiết bị đo hiện đại để tăng độ chính xác dự báo, giúp thông báo kịp thời tới người dân.

Dù các biện pháp cục bộ mang lại hiệu quả nhất định, nỗ lực ứng phó chung với tinh thần đoàn kết mới thực sự quan trọng và cấp thiết. Thực tế cho thấy, những đợt lũ lụt hiện nay không gói gọn trong biên giới một quốc gia. Mưa lớn, lũ quét tạo áp lực lên mọi dòng chảy, có thể ảnh hưởng nhiều quốc gia cùng lúc. Đông Nam Á do đó rất cần các mô hình hợp tác khu vực và quốc tế, trong đó quan trọng là chia sẻ dữ liệu khí hậu, hệ thống cảnh báo, quy hoạch sông suối liên quốc gia, phối hợp cứu trợ, hỗ trợ kỹ thuật và nguồn lực; học hỏi kinh nghiệm quản lý nước, đô thị chống ngập và rừng ngập mặn; xây dựng liên minh chống thiên tai giữa các nước chịu ảnh hưởng.

Nỗ lực “phòng vệ tập thể” trước thiên tai càng quan trọng khi trên khắp Đông Nam Á, hệ thống gió mùa không còn mang tính mùa vụ, trở nên khó dự đoán và khó kiểm soát rủi ro. Khí hậu thất thường, xuyên khu vực, tạo áp lực lớn lên các hệ thống phòng, chống thiên tai quốc gia. Các hiện tượng thời tiết giờ đây có thể xảy ra chỉ trong vài giờ. Các khối bão di chuyển khó lường qua Biển Đông, các hành lang ẩm trải dài qua nhiều biên giới đã gây lũ lụt đồng thời ở nhiều quốc gia. Diễn biến này càng đáng lo khi khu vực ASEAN chưa có đường dây nóng khẩn cấp thống nhất giữa các nước thành viên, chưa có cơ sở dữ liệu chung về nơi trú ẩn cho công dân, không có quy trình sơ tán phối hợp cho du khách xuyên biên giới, cũng chưa có nền tảng tập trung để cập nhật dữ liệu thời gian thực về các hiện tượng thời tiết ảnh hưởng nhiều quốc gia cùng lúc. Tất cả những “lỗ hổng” này cần sớm được khắc phục.

Nhiều chuyên gia cũng nhấn mạnh tới nhu cầu về một mạng lưới vật tư, phương tiện chung để ứng phó thảm họa ở Đông Nam Á. Tàu cứu hộ, trực thăng, máy bay không người lái, máy bơm công suất lớn và bệnh viện dã chiến di động nên được bố trí hợp lý tại các khu vực dễ tổn thương, đồng thời đảm bảo khả năng triển khai xuyên biên giới trong thời gian ngắn. Quan trọng hơn, khu vực cần một trung tâm chỉ huy khí tượng và khí hậu để điều phối các nỗ lực chung. Trung tâm này phải tổng hợp dữ liệu khí tượng thời gian thực từ tất cả các cơ quan quốc gia, phát tín hiệu cảnh báo sớm xuyên biên giới và kết nối thông tin trực tiếp với các đội ứng phó khẩn cấp, cơ quan quản lý giao thông và du lịch của khu vực.

Nhìn chung, cuộc khủng hoảng khí hậu mà Đông Nam Á đang đối mặt là hồi chuông cảnh báo: Những cú sốc khí hậu giờ đã mang tính chất khu vực, đòi hỏi các quốc gia thích nghi và hợp tác để tăng khả năng chống chọi với những thử thách này trong tương lai. Đây cũng là lối đi để hiện thực hóa cam kết của ASEAN trở thành “cộng đồng lấy người dân làm trung tâm”.